Bielany sprzed 207 lat
Prezentowany plan autorstwa Jana Wilkoszewskiego powstał około 1791 roku i przedstawia fragment Bielan z Lasem Bielańskim, klasztorem Kamedułów oraz należącym do tych ostatnich folwarkiem Ruda.
Folwark połączony jest z klasztorem drogą wiodącą przez las, która na swym południowym odcinku dwukrotnie przechodzi przez drewniane mosty przerzucone nad potokami wpadającymi do stawów folwarcznych. Zabudowania Rudy znajdowały się w rejonie obecnych ulic: Gdańskiej, Twardowskiego i Rudzkiej, na terenach przeciętych dziś Trasą Toruńską. Równoległa do poprzedniej droga wzdłuż zachodniego brzegu lasu także prowadzi przez most. W połowie jej długości widnieje odnoga wiodąca do zabudowań mieszkalno-gospodarczych księdza A. M. Portaluppiego, ówcześnie już nieżyjącego, na co wskazuje adnotacja w legendzie planu. Do klasztoru można było dostać się z folwarku także drogą wschodnią, ciągnącą się wzdłuż brzegu Wisły. I tu, u stóp Góry Pólkowej przerzucono most nad wąwozem. Najbliższe otoczenie góry interesująco prezentuje się od strony zachodniej, gdzie zamiast drzew widnieją łyse pagórki i wydmy.
Klasztor Kamedułów
Klasztor Kamedułów posadowiony jest na szczycie wzniesienia, pośrodku lasu, zgodnie z regułą kontemplacyjnego zakonu, nakazującą osiedlanie się w takich właśnie okolicach, z dala od wszelkich osiedli. Erem, czyli pustelnia, został ufundowany przez króla Władysława IV jako votum dziękczynne za uzyskanie przez władcę korony polskiej oraz za zwycięstwo w wyprawie smoleńskiej (1634 r.). Odpowiednich gwarancji finansowych udzielił król zakonnikom w tym samym 1634 roku, pozostawiając im wszakże wybór odpowiedniego miejsca.
Właściwe nadanie wybranych przez eremitów gruntów zawiera dokument królewski z roku 1639. Początkowo teren pustelni liczył tylko około 750 m obwodu i zawierał się pomiędzy drogą Niwkową od północy, podnóżem góry od wschodu oraz doliną u podnóża skarpy ku drodze Kiełbaśniczej od południa i zachodu. W tym samym roku Kameduli uzyskali młyn w Rudzie wraz z pobliskim stawem. W roku 1641 nadania potwierdzono i rozszerzono o wieś Polków wraz z cegielniami. Po razpierwszy też użyto wtedy określenia Góra Królewska zamiast dotychczasowej Góry Polkowej (Pólkowej).
Erem kamedulski na warszawskich Bielanach był trzecim w kolejności spośród ufundowanych w Polsce. Pierwszy, założony w roku 1605 na Srebrnej Górze pod Krakowem, z czasem także uzyskał nazwę Bielany wywodzącą się od koloru habitów zakonnych. Zabudowania na Górze Królewskiej wznoszono zgodnie ze ścisłymi regułami pustelni, w pierwszej kolejności karczując i ogradzając teren. Wewnątrz klauzury klasztor dzielił się na dwie strefy - zewnętrzną z zabudowaniami gospodarczymi i wewnętrzną z eremitoriami, czyli domkami pustelników.
Wszystkie budynki były początkowo drewniane, podobnie jak kaplica usytuowana na pograniczu obu stref. Jednak już w latach czterdziestych XVII w. rozpoczął się dzięki hojności członków familii królewskiej oraz możnowładców - proces wymiany drewnianych eremitoriów na murowane. Powstało w tym czasie przynajmniej siedem domków ozdobionych herbami donatorów i odpowiednimi inskrypcjami umieszczanymi zazwyczaj ponad portalami. Spustoszenia eremu podczas "potopu" szwedzkiego stosunkowo szybko usunięto dzięki przywilejom i subwencjom królewskim.
Do budowy nowego, murowanego kościoła przystąpiono jednak dopiero w 1669 roku. W ciągu czterech lat dzięki wsparciu finansowemu monarchów: Jana Kazimierza i Michała Korybuta Wiśniowieckiego zdołano wybudować mury prezbiterium z przyległym kapitularzem, zakrystią i dwoma wieżami. Korpus nawowy świątyni powstał w latach 1733-58 prawdopodobnie dzięki fundacji Jana Brzezińskiego, podkomorzego nurskiego. Jeśli tak było, to bogato ukształtowane wnętrze nawy, jakże sprzeczne z programowym ubóstwem zakonników, powstało w efekcie żądań donatora. Autorstwo niezwykle interesującego projektu pozostaje jedynie w sferze dociekań. Prace nad wyposażeniem kościoła oraz ukończeniem fasady potrwały do lat 70. XVIII w., tak więc na prezentowanym planie świątynia i erem ukazane są w swej w pełni już ukształtowanej postaci.
Historię terenów składających się na naszą dzielnicę przedstawia Jarosław Zieliński, historyk Warszawy, który ma na swoim koncie wiele publikacji na temat dziejów architektury, ulic i dzielnic stolicy, a równocześnie jest bielańczykiem w trzecim pokoleniu, członkiem Samorządu Mieszkańców Domków Rodzinnych "Stare Bielany".
