Poniższy tekst jest pierwszą częścią opisu militarnej przeszłości Bielan w XIX i XX w. Tematyka ta – z wyjątkiem okresu II wojny światowej – nie doczekała się dotąd szerszego opracowania, a jedynie ogólnikowych wzmianek w publikacjach książkowych. Dziś dostęp do niezbadanych wcześniej dokumentów (głównie w archiwach na wschodzie Europy) pozwala na stopniowe odkrywanie nieznanych faktów z historii naszej dzielnicy.

Po oddaniu do użytku Warszawskiej Cytadeli Aleksandrowskiej rosyjskie władze wojskowe przystąpiły do modernizacji stołecznych obiektów koszarowych. Jednym z pierwszych był Powązkowski Obóz Letni wraz z przylegającym do niego Placem Musztry. Postanowiono, że obóz zostanie przystosowany do letniego rotacyjnego szkolenia oddziałów wchodzących w skład trzech korpusów piechoty Armii Czynnej, tj. ówczesnej siły zbrojnej Królestwa Polskiego.

Korpusy piechoty zostały utworzone w wyniku reformy wojskowej, przeprowadzonej w latach 1831-1833. Faktycznie korpus składał się z różnych rodzajów wojsk: trzech dywizji piechoty (po cztery pułki w każdej), jednej dywizji kawalerii (złożonej z sześciu pułków), jednej dywizji artylerii polowej (dwanaście baterii) oraz batalionu saperów. Liczebność takiej formacji wynosiła ponad 50 tys. ludzi.

Decyzja o modernizacji Powązkowskiego Obozu Letniego pociągała za sobą znaczne nakłady finansowe. Zabudowania miały zbyt małą powierzchnię i wymagały gruntownego remontu, gdyż od kwietnia 1831 r. zajmował je lazaret dla około 3 tys. chorych na cholerę. Niewielki Plac Musztry w ogóle nie spełniał oczekiwań. W tej sytuacji wyznaczono dodatkowe miejsce na obóz piechoty oraz założono dwa nowe poligony: Powązkowskie i Bielańskie Pole Wojskowe.

Bielańskie Pole Wojskowe rozciągało się na północny zachód od Obozu Powązkowskiego. Obejmowało obszar o narysie zbliżonym do wachlarza, ograniczony od południa wsiami Opaleń i Wawrzyszew, a od wchodu Szosą Nowogeorgijewską (obecnie ul. Marymoncką). Dolny kraniec „wachlarza” dochodził do powązkowskich baraków artylerii (w okolicach dzisiejszych ulic Libawskiej i Pionierskiej).

Na skraju Lasu Bielańskiego – po wschodniej stronie Szosy Nowogeorgijewskiej – powstało uzupełniające założenie dla piechoty, nazwane Bielańskim Miejscem Obozowym (ros. Bieljanskoje lagiernoje miesto). Termin „miejsce obozowe” miał istotne znaczenie w zhierarchizowanym wojskowym nazewnictwie. Oznaczał bowiem coś mniej ważnego niż obóz. Był to jedynie plac biwakowy, nie posiadający prawie żadnych udogodnień socjalnych, ale za to tani w utrzymaniu.

Bielańskie Miejsce Obozowe dzieliło się na dwa kwartały – każdy dla jednej dywizji piechoty, liczącej około 14-15 tysięcy ludzi. Faktycznie nie przybywały tu jednak całe dywizje. Każdy pułk piechoty dzielił się wówczas na trzy zasadnicze działy: sztab, część liniową (pododdziały używane do walki) oraz gospodarstwo (warsztaty, zbrojownia, piekarnia, szwalnia, lazaret itp.). Podczas wyjazdu na poligon gospodarstwo pozostawało w koszarach. Bardzo dbano natomiast o opiekę duchową żołnierzy, więc z oddziałem wędrowała tzw. cerkiew marszowa – ikonostas wraz z wyposażeniem liturgicznym i cerkiewnym namiotem. Wyjazd na ćwiczenia był istotny także ze względów higienicznych. Opustoszałe budynki koszarowe w macierzystych garnizonach poddawane były w tym czasie dezynsekcji i okresowym remontom.

Niedaleko świeżo wytyczonego miejsca obozowego w latach 1837-1841 zrealizowano inną, nie mniej ważną inwestycję państwową, a mianowicie odcinek linii telegrafu optycznego Warszawa – St. Petersburg. Aby zapewnić widoczność między poszczególnymi wieżami, wycięto w Lesie Bielańskim spory pas drzew. Odcinek ten nosił nazwę „4. Dystansja Warszawskiej Linii Telegraficznej”.

Południowy kwartał Bielańskiego Miejsca Obozowego rozciągał się od dzisiejszej ul. Podleśnej do ul. Dewajtis, kwartał północny – między ul. Dewajtis i ul. Pstrowskiego. Początkowo znajdowały się tu jedynie wydzielone place pod namioty poszczególnych pułków. Pod koniec lat 40. XIX w. zdecydowano się na poprawę warunków zakwaterowania. Poprawa – jak to zwykle w armii rosyjskiej bywało – dotyczyła przede wszystkim oficerów. W obu kwartałach wzniesiono dla nich kilkadziesiąt drewnianych baraków. Ponadto, w pobliżu dzisiejszej ul. Dewajtis stanęły zabudowania obozowej piekarni oraz kuźni. Kilka lat później piekarnia zajmowała już cztery podłużne drewniane szopy, a oficerowie spożywali posiłki w wojskowej karczmie (dziś powiedzielibyśmy: stołówce), postawionej przy południowej granicy miejsca obozowego.

W latach 40. i 50. XIX w. z bielańskiego poligonu korzystały pułki należące do 2. i 3. Dywizji Grenadierów (wyborowej piechoty, używanej do szczególnie trudnych zadań). Odbywały się tu kilkumiesięczne zajęcia ze strzelania, musztry oraz prowadzenia walki wręcz. Jednostki przybywały z różnych zakątków Królestwa Polskiego. Posiadały „barokowe” nazwy, zawierające imiona ich honorowych szefów. Honorowymi szefami zostawali nie tylko członkowie rodziny cesarskiej i zasłużeni rosyjscy dowódcy, ale także przedstawiciele zachodnioeuropejskiej arystokracji. Takie dyplomatyczne gesty związane były z zabiegami o pozyskanie przez Rosję politycznych sojuszników. Na Bielanach ćwiczyły więc: Pułk Grenadierów Jego Majestatu Króla Niderlandzkiego, Pułk Grenadierów Jego Królewskiej Wysokości Prinza Eugeniusza Wirtenberskiego, Pułk Karabinierów Gross Herzoga Fryderyka Franciszka II Meklemburskiego, Pułk Grenadierów Jego Imperatorskiej Wysokości Wielkiego Księcia Mikołaja Mikołajewicza, Pułk Grenadierów feldmarszałka hrabiego Rumiancewa Zadunajskiego, Pułk Grenadierów generalissimusa księcia Suworowa oraz Pułk Karabinierów Jego Imperatorskiego Majestatu Wielkiego Księcia Aleksandra Aleksandrowicza.

Cykl zajęć poligonowych uległ zawirowaniu w związku z rozpoczęciem wojny krymskiej. Pod koniec lat 50. XIX w. zapadła decyzja o tymczasowym przeniesieniu na Bielany szkoły wojsk inżynierskich.

Opr. P. Boguszewski na podstawie: O. Leonov, I. Uljanov, Reguljarnaja pechota 1855-1918, Moskva 1998, s. 9 i 12.

Tekst opublikowany w Miesięczniku "Nasze Bielany". Miesięcznik Urzędu Dzielnicy Bielany m. st. Warszawy Nr 7-8 (111-112) Rok X – Lipiec-Sierpień 2008